مقدّمه
بحث اعجاز، از آن جهت ضرورت دارد که دلیلى بر صدق ادّعاى حقّانیت هر پیامبر و مدّعى رسالت الهى است. خواجه نصیرالدّین طوسى بر این امر تأکید دارد و مىگوید: راه اطمینان بر راستى هر پیامبرى، ارائه معجزه به واسطه آنها بوده است (حلى، بىتا: 275).
علاّمه طباطبایى نیز در این خصوص مىفرماید: اعجاز براى اثبات معارف الهى نیست؛ بلکه اعجاز هر پیامبرى براى اثبات رسالت و تصدیق پیامبرى است (طباطبایى، ج 1، ص 6 ـ 82)؛ بدین جهت، اعجاز هر پیامبرى نه براى اثبات وجود خدا، آن چنان که برخى پنداشتهاند، و نه براى درستى و کارآمدى معارف خود بوده؛ بلکه در اصل، براى صحت ادعاى پیامبرى او است.
اعجاز قرآن نیز از آن جهت سودمند بوده و خواهد بود که نشانى بر رسالت پیامبر اسلام صلىاللهعلیهوآله و براى همه مخاطبان پیامبر صلىاللهعلیهوآله ، از آغاز بعثت تاکنون، دلیلى بر صدق نبوت او است؛ زیرا قرآن، عالىترین و گویاترین معجزه پیامبر گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله به شمار مىرود که متن آن، همچنان سالم از هر گونه تغییر و تبدیل باقى مانده، و وحى الاهى و هم دلیل بر آن وحى است و صدق درونى دارد؛ زیرا در این خصوص، وحى دلیل صدق خویش است (ابو زید، بىتا: 137). عبدالرحمن ابن خلدون (م 808) از این امر به صورت اتّحاد دلیل و مدلول یاد مىکند و مىگوید: بزرگترین، شریفترین و گویاترین معجزهها از نظر دلالت، قرآن کریم است که بر پیامبر ما نازل شده؛ زیرا در اغلب موارد، امور خارقالعاده، چیزى غیر از وحى هستند ... ؛ امّا قرآن، هم همان وحى مورد ادّعا و هم آن معجزه شگفتانگیز است؛ پس گواه آن وحى در خود آن است و به گواهى بیرون خود (همانند دیگر معجزات همراه با وحى) نیاز ندارد؛ از این جهت قرآن، از نظر دلالت، آشکارترین ادّله است؛ زیرا دلیل و مدلول در آن به هم پیوستهاند. (ابن خلدون، 1417: 1/119)
معناشناسى معجزه
اعجاز در لغت، از ریشه «عجز» به معناى پایان و بُن شىء است (راغب اصفهانى، 334)، و در قرآن نیز به همین معنا آمده است؛ چنان که خداوند مىفرماید:
إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحا صَرْصَرا فِی یَوْم نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ تَنزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُنقَعِرٍ، ما تندباد وحشتناک و سردى را در یک روز شوم که استمرار داشته است، بر آنها فرستادیم که مردم را همچون تنههاى نخل ریشهکن شده، از جا مىکند. (معرفت، 4/16)
بدین جهت در معناى عجز، ضعف در برابر قدرت به کار رفته، واژه اعجاز به معناى به عجز درآوردن و ایجاد درماندگى در طرف مقابل است.
آیتاللّه خویى در تعریف معجزه بیان مىدارد: معجزه آن است که فرد مدّعى منصبى از مناصب الاهى، کارى را انجام دهد که فراتر و برتر از قوانین طبیعت باشد و دیگران از انجام آن ناتوان باشند، ضمن آنکه آن کار، گواهى بر درستى او نیز باشد (قمر (54): 19 و 20).
علاّمه طباطبایى نیز در تعریف معجزه، اعتقاد دارد: امرى خارق عادت است که بر تصرّف نیروى ماوراى طبیعت، در عالم طبیعت و جهان مادّى دلالت دارد، نه آن که امرى باشد که ضروریات عقلى را باطل کند. (خویى، 1401: ص 33)
با توجّه به تعاریف مذکور مىتوان بر این امر تأکید کرد که در اعجاز، شرایط ذیل، ضرورت دارد:
1. معجزه همراه با تحدّى و مبارزهطلبى است.
2. معجزه کارى است که دیگران بدون کمک خداوند، از انجام آن ناتوانند؛ بدین سبب، قابل تعلیم و تعلّم نیست برخلاف سحر و جادو و هیپنوتیزم و مانیهتیزم و... که از علوم غریبه و اکتسابى هستند.
3. معجزه مىباید به واسطه مدّعى رسالت انجام شود؛ بنابراین، امورى که بشر گرچه از انجام آنها ناتوان است، مانند حرکت خورشید، ماه و ...، معجزه کسى به حساب نمىآید؛ چون آنها بدون واسطه، کار خداوند است.
این نکته نیز نمىباید مورد غفلت واقع شود که اصطلاح معجزه درباره قرآن که هم اکنون مرسوم و متعارف است، در آیات قرآن بدان اشاره نشده و این اصطلاح را همانند دیگر اصطلاحات کلامى و تفسیرى، متکلّمان و مفسّران از قرن سوم به بعد رایج کردهاند و قرآن، از اعجاز با عبارتهاى «بیّنه و آیه» و ... یاد کرده است مانند:
وَ قَالُوا لَوْلاَ یَأْتِینَا بِآیَةٍ مِن رَّبِّهِ أَوَ لَمْ تَأْتِهِم بَیِّنَةٌ مَا فِی الصُّحُفِ الْأُولَى،و آنها گفتند: چرا [پیامبر]، معجزه و نشانهاى از سوى پروردگارش براى ما نمىآورد؟ بگو آیا خبرهاى روشن اقوام پیشین که در کتابهاى آسمانى نخستین بوده است، براى آنها نیامد. (طه (20): 133)
قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرَائِیلَ * قَالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَةٍ فَأْتِ بِهَا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ،[موسى گفت:] من در حقیقت، دلیلى روشن از سوى پروردگارتان براى شما آوردهام؛ پس فرزندان اسرائیل را همراه من بفرست. فرعون گفت: اگر معجزهاى آوردهاى، پس اگر راست مىگویى آن را ارائه بده. (اعراف (7): 105 و 106)
قرآن، معجزه همه عصرها
معجزه هر عصرى، لازم است در خور عصر خود باشد تا از تأثیرگذارى آن، چیزى کاسته نشود؛ بدین جهت، در عصر حضرت موسى که قوم او در جادوگرى سرآمد بودند، معجزه او از جنس سحر بود و چون در عصر حضرت عیسى، علم طب، پیشرفت قابل توجّهى داشت، معجزه او شفاى بیماران واحیاى مردگان بود. در زمان بعثت پیامبر اسلام(ص) نیز چون فرهنگ شعر و شاعرى و سخنورى در اوج قرار داشت، معجزه پیامبر اسلام صلىاللهعلیهوآله متنى زبانى بود که تفوّق پیامبرى او را ثابت مىکرد و فقط براى آن روزگار نبود؛ بلکه چون پیامبر اسلام (ص) ، خاتم نیز بود، معجزه او مىباید جاویدان و براى همه اعصار باشد، نه زمانمند و مکانمند؛ بدین جهت، معجزه او با آن زمان و همه دورانها متناسب شد.
قرآن، افزون بر عنایت به عصر خود، کتاب تمام دورانها و کتاب هدایت و تربیت همه انسانها است و خداوند متعالى به این نکته اشاره مىفرماید: وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانا لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ، ما این کتاب [آسمانى] را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز، و سبب هدایت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است. (نمل (27): 89)
علاّمه طباطبایى نیز در این خصوص مىفرماید: قرآن مجید در مطالب خود، به امتّى از امم مانند امّت عرب یا طایفهاى از طوایف مسلمانان اختصاصى ندارد؛ بلکه با طوایف خارج از اسلام نیز سخن مىگوید ... و با هر طایفهاى از این طوایف به احتجاج پرداخته، آنان را به سوى معارف حقّه خود دعوت مىکند. (طباطبایى، 1372: 20)
مبارزهطلبى و تحدّى قرآن
همانطور که در معناشناسى معجزه بیان شد، از جمله شروط و ویژگىهاى هر معجزهاى، تحدّى و هماوردطلبى با مخالفان و منکران است. قرآن نیز که بر قلب پیامبر اسلام (ص) نازل شد، از همان آغاز، در متن آیات، خود را آیه و معجزه خوانده و مخالفان خود را از آن روزگار تا امروز به همانندآورى آن دعوت کرده است. خداوند متعالى در سوره عنکبوت مىفرماید:
وَقَالُوا لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَ إِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُّبِینٌ * أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ، گفتند: چرا بر او، از سوى پروردگارش نشانههاى [معجزهآسا] نازل نشده است؟ بگو آن نشانهها پیش خدا است و من فقط هشداردهندهاى آشکارم. آیا براى ایشان بس نیست این کتاب را که بر آنان خوانده مىشود، بر تو فرو فرستادیم؟ (عنکبوت (29): 50 و 51)
قرآن در گروهى از آیات، از مخالفان، بلکه همه انسانها و در همه دورانها مىخواهد که اگر در درستى و الاهى بودن آن تردید دارند و آن را نشانه صدق و راستى پیامبر(ص) نمىدانند، با تمام توان، و به کمک یکدیگر، همانند آن را بیاورند که از آن به عبارت «تحدّى» و هماوردطلبى یاد شده است. حضرت محمّد(ص) ، خود نخستین کسى بود که بر وحى و رسالت خود ایمان داشت و هیچگاه در آن تردید نکرد (طباطبایى، 1393: 10/125)، و در برابر اوضاع سخت روزگار خود و با وجود همه تردیدهاى مخالفان، آنها را به تحدّى قرآن دعوت مىکرد.
برخى از آیات هماوردطلبى و تحدّى، در مکّه، و برخى در مدینه نازل شده، و در برخى از آنها، تحدّى به همه قرآن و در برخى به ده سوره و در برخى به یک سوره، تحدّى شده (معرفت، 1414: 4/21 ـ 25) که به نظر، سیر تاریخى آنها چنین است:
الف. أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لاَّ یُؤْمِنُونَ * فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِن کَانُوا صَادِقِینَ، یا مىگویند، آن را بر بافته. [نه] بلکه باور ندارند؛ پس اگر راست مىگویند، سخنى مثل آن بیاورند. (طور (52): 33 و 34)
ب. أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُم مِن دُونِ اللّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ، یا مىگویند این [قرآن] را به دروغ ساخته است. بگو اگر راست مىگویید، ده سوره بر ساخته شده، مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را مىتوانید فرا خوانید. (هود (11): 13)
ج. «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوْا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ، و اگر در آن چه بر بنده خود نازل کردیم، شک دارید، پس اگر راست مىگویید، سورهاى مانند آن بیاورید و گواهان خود (غیر خدا) را فرا خوانید؛ پس اگر نکردید (و هرگز نمىتوانید کرد)، از آن آتشى که سوختش مردم و سنگها هستند، و براى کافران آماده شده، بپرهیزید.(بقره (2): 23 و 24)
ادامه دارد...
دکتر سیّد رضا مؤدّب
شکوری - گروه دین و اندیشه تبیان
ادامه مطلب...
